Атом электр станциялары (АЭС) әлемдегі энергия көздерінің ішінде ерекше орын алады. Қазіргі энергетика саласында АЭС-тің орнықтылығы, экологиялық таза энергия өндіруі, сондай-ақ ұзақ мерзімдік тиімділігі маңызды рөл атқарады. Алайда, АЭС салудағы және оны пайдаланудағы экономикалық тиімділікті бағалау – күрделі процесс. Бұл ұзақ мерзімдік жобаларды дұрыс жоспарлау үшін ерекше әдістер қажет. Біз осы мақалада АЭС жобаларының экономикалық тиімділігін анықтау және оларды тиімді ету жолдарын қарастырамыз.
АЭС жобаларының экономикалық ерекшеліктері
АЭС жобалары өзге дәстүрлі энергетикалық жобалардан айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл станциялар бірегей сипаттамаларға ие, сондықтан олардың өтелу мерзімін есептеу қиынырақ. Олардың экономикалық тиімділігін бағалауда келесі ерекшеліктер ескеріледі:
Ұзақ құрылыс кезеңі – орташа есеппен 10 жылды құрайды. Бұл кезеңде үлкен капитал салымдары талап етіледі, алайда осы уақыт ішінде пайда түсірілмейді.
Ұзақ пайдалану мерзімі – АЭС-тер 60 жылға дейін жұмыс істей алады, тіпті кейбір станциялардың пайдалану мерзімі одан да ұзартылуы мүмкін. Бұл кезеңде үнемі жаңғырту мен техникалық қызмет көрсетуге қосымша қаражат керек болады.
Шығындардың тұрақсыздығы – пайдалану кезеңінде жаңа жабдықтар енгізу, тұтыну графигінің өзгеруі және отынның жаңа түрлерін қолдану есебінен шығындар тұрақты болмайды.
Пайдаланудан шығару және радиоактивті қалдықтарды сақтау – АЭС жобалары аяқталған соң, оларды жабу мен пайдаланудан шығару үлкен шығынды талап етеді. Сонымен қатар, радиоактивті қалдықтарды ұзақ мерзімге сақтау мәселесі де бар.
Бұл факторлар АЭС-тің экономикалық тиімділігін есептеуде дәстүрлі әдістердің жеткіліксіздігін көрсетеді.
Өтелу мерзімі: дәстүрлі әдістің шектеулілігі
АЭС жобасының өтелу мерзімін есептеу – жобаның экономикалық тұрғыдан өзін-өзі ақтайтын уақытын анықтайтын негізгі көрсеткіштердің бірі. Дәстүрлі өтелу мерзімі (PP – Payback Period) бастапқы инвестицияларды толық қайтару үшін қанша уақыт керектігін көрсетеді. Бұл әдіс қарапайым инвестициялық жобалар үшін жақсы жұмыс істейді, бірақ АЭС сияқты күрделі жобалар үшін оның кемшіліктері бар.
Мысалы, өтелу мерзімі тек алғашқы инвестициялар мен тікелей пайдаға негізделеді, бірақ жобаның толық өмірлік циклін ескермейді. АЭС-тің құрылыс кезеңі өте ұзақ, ал пайдалану кезеңінде жаңа шығындар пайда болады. Сондықтан дәстүрлі өтелу мерзімін есептеу әдісі АЭС үшін тым оптимистік болжамдар береді және шынайы экономикалық жағдайды толық көрсетпейді.
АЭС жобаларына кешенді тәсілдің қажеттілігі
А.С. Павлов және Р.Р. Темишев АЭС-тің экономикалық тиімділігін нақты көрсету үшін кешенді тәсілді қолдануды ұсынады. Бұл тәсіл АЭС-тің барлық өмірлік циклін – құрылыстан бастап пайдаланудан шығаруға дейінгі барлық кезеңдерді қамтуы тиіс. Олардың зерттеуінде келесі негізгі аспектілер қарастырылады:
Бастапқы капитал салымдары – құрылыстың ұзақ мерзіміне және жобаның көлеміне байланысты алғашқы шығындар өте жоғары болады.
Жаңғырту және пайдалану шығындары – ұзақ пайдалану кезеңінде АЭС үнемі жаңғыртылып отырады, бұл қосымша шығындарды талап етеді. Сонымен қатар, жабдықтардың кейбір түрлері ауыстырылуы керек, бұл да шығынды арттырады.
Пайдаланудан шығару және радиоактивті қалдықтарды сақтау – бұл кезеңде АЭС толықтай жабылады және радиоактивті қалдықтарды ұзақ мерзімді сақтау үшін арнайы инфрақұрылым қажет болады. Бұл шығындар алдын ала ескерілуі керек.
Зерттеу нәтижелері бойынша АЭС-тің өтелу мерзімін нақтылау үшін күрделірек модельдер ұсынылады. Павлов пен Темишев дәстүрлі әдістерді жетілдіріп, кешенді есептеу тәсілін ұсынады. Олар өтелу мерзімін есептегенде барлық кезеңдегі шығындарды, соның ішінде жаңғырту, жабдықтарды ауыстыру және пайдаланудан шығару шығындарын ескеруге кеңес береді.
Осылайша, бұл тәсіл АЭС жобаларының шынайы қаржылық жағдайын толық көрсетеді және шешім қабылдауда нақты деректер ұсынады.
АЭС жобаларының экономикалық тиімділігін есептеу үшін кешенді тәсілдің қажеттілігі анық. Тек бастапқы капитал салымдарын ғана емес, сонымен қатар барлық кезеңдегі шығындарды – құрылыс, пайдалану және пайдаланудан шығару шығындарын ескеру қажет. АЭС жобаларын тиімді басқару және ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдерді дұрыс қабылдау үшін экономикалық көрсеткіштерді жан-жақты талдауды қамтамасыз ететін заманауи әдістерді қолдану өте маңызды.
Қазіргі энергетика саласында АЭС-тер маңызды рөл атқарады, сондықтан олардың экономикалық тиімділігі мен ұзақ мерзімді перспективадағы пайдасы үнемі назарда болуы тиіс. Осы әдістерді дұрыс қолдану арқылы АЭС-тің ұзақ мерзімді қаржылық тиімділігін қамтамасыз етуге болады.