Көшпенді мәдениет және қазақ музыкасы

Көшпенді өмір салтының музыкалық өнерге әсері

Қазақ халқының көшпенді өмір салты оның өнеріне, әсіресе музыкалық мәдениетіне айтарлықтай ықпал етті. Көшпенділердің негізгі тіршілік көзі мал шаруашылығы болғандықтан, олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы музыка өнерінің ерекше формаларын дамытуға әсер етті. Көшпенді халықтарда ұжымдық би мен хор өнері дамымаған, оның орнына жеке орындаушылық өнері жоғары бағаланған. Қазақтың ұлттық музыкасы көбінесе жеке орындаушылыққа, суырыпсалма айтыстарға және аспаптық музыкаға негізделді​.

Мысалы, қазақ халқының дәстүрлі айтыс өнері суырыпсалмалыққа құрылған, онда ақындар өз ойларын бірден, жылдам, өткір және нақты жеткізуге тырысады. Айтыс қазақтың рухани мұрасының маңызды бөлігі болып табылады және айтыскер ақындар халықтың әлеуметтік, саяси, мәдени мәселелерін қозғап, өз пікірлерін музыкалық тұрғыдан білдіреді. Жұмбақ айтыс, қайым айтыс секілді түрлерінде сөздің тапқырлығы ерекше рөл атқарады.

Қазақтың ұлттық аспаптары

Қазақ музыкасының негізгі аспаптары – домбыра, қобыз және сыбызғы. Бұл аспаптар көшпенді тұрмыс жағдайында кеңінен қолданылған. Домбыра мен қобыз қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрін бейнелейтін негізгі музыкалық құралдар ретінде ерекшеленеді. Домбыра тек күйшілердің ғана емес, сонымен қатар ақындар мен жыршылардың да сүйікті аспабы болды. Осы аспаптар арқылы қазақтың музыкалық шығармалары орындалып, олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырды​.

Домбыра – қазақ мәдениетінің ең танымал аспабы, оның көмегімен халықтың тарихы, рухани мұрасы мен табиғи ерекшеліктері күй ретінде жеткізіледі. Қазақ мәдениетінде күйшілік өнер ерекше орын алады, өйткені ол тек музыка ғана емес, сонымен қатар белгілі бір оқиғаның, табиғаттың немесе адамның сипаттамасын білдіретін маңызды мәдени феномен.

Қобыз – қазақ халқының аңыздары мен эпостарында ерекше орын алған қасиетті аспап. Қобыз көбінесе бақсылардың рәсімдерінде қолданылған және оның ерекше дыбысы адам мен табиғаттың, рухани әлем мен шынайы өмірдің байланысын бейнелеген. Аңызға қарағанда, қобыздың әуені арқылы табиғаттың жанды және жансыз тіршілік иелерімен байланыс орнатуға болатын.

Сыбызғы – көне аспаптардың бірі, ол арқылы табиғаттың дыбыстары, аңдардың дауыстары естіліп, көшпенділердің өмір салты бейнеленген. Сыбызғышылардың әуені көшпенді өмірдің динамикасын, тыныштығын және табиғатпен үйлесімділігін жеткізе алған​.

Күй өнері және оның кезеңдері

Күй өнері қазақ халқының ерекше рухани мұрасы болып табылады. Күй арқылы қазақтар өз сезімдерін, ойларын, көңіл-күйлерін білдірген. Күйшілік өнер екі кезеңге бөлінеді: фольклорлық кезең және авторлық кезең. Фольклорлық кезеңде күйлердің авторлары белгісіз болып, олар халықтың ортақ мұрасы ретінде таралды. Ал авторлық кезеңде жеке күйшілер пайда болып, олардың шығармалары өз қолтаңбаларымен ерекшелене бастады​.

Күй өнері шарықтау шегіне XVIII-XIX ғасырларда жетті. Бұл кезеңде Құрманғазы, Тәттімбет, Дина Нұрпейісова секілді әйгілі күйшілер өз шығармаларымен қазақтың рухани мұрасын байытты. Күйлер арқылы тек музыка ғана емес, тарихи оқиғалар да жеткізілді. Мысалы, «Елім-ай» әні мен «Ел айрылған» күйі қазақ халқының жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қайғылы кезеңдерін сипаттайды.

Аймақтық күй мектептері

Қазақтың кең-байтақ жері әртүрлі аймақтық күй мектептерінің пайда болуына ықпал етті. Домбыра күйлері төкпе және шертпе стильдеріне бөлінеді. Төкпе күй Батыс Қазақстанда кең таралған және ырғақты, жігерлі, ұрмалы техникаға негізделген. Ал шертпе күй шығыс, орталық және оңтүстік өңірлерде орын алып, терең философиялық мазмұнға ие. Шертпе күйлердің әуені әнге жақын, ал дыбыстық құрылымы сабырлы және нәзік​.

Тұрмыс-салт әндері

Қазақ халқының музыкалық фольклоры тұрмыс-салт әндерімен де бай. Бұл әндер өмірдің әртүрлі кезеңдерін – той, салт-дәстүр, табиғи құбылыстарды суреттейтін әндер мен айтыстарды қамтиды. Мысалы, Жарапазан – Наурыз мейрамында орындалатын ән түрі, ал балаларға арналған әндер тәрбиелік мәнге ие болып, балаларды дұрыс сөйлеуге және өмірге бейімдеуге үйреткен​.

Қазақ халқының музыкалық мұрасы – көшпенді өмір салтының нәтижесі. Музыка қазақтардың күнделікті өмірімен, тұрмыс-салтымен, табиғатпен тығыз байланысты болды. Әрбір аспап пен әрбір музыкалық жанр қазақтың тарихи, рухани және мәдени ерекшеліктерін жеткізуге бағытталған. Көшпенді өмір салтының ықпалы қазақ музыкасының ерекше түрлерін қалыптастырып, оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізудің бір жолы болды.