Адам ағзасы күніне миллиардтаған жасушаларды жоғалтады. Клеткалар әрқашан өледі: кейбіреулері кездейсоқ жарақаттардан, басқалары инфекциялардан немесе табиғи өмірлік циклдерінің аяқталуынан. Осы уақытқа дейін ғалымдар клеткалардың тек екі жолмен өлетінін ойлаған: біреулері кездейсоқ, екіншілері реттелген түрде. Алайда соңғы зерттеулер бұл процестің әлдеқайда күрделі екенін көрсетті, және бұл жаңалықтар медицина мен биология ғылымдарына үлкен әсер етті. Lnews.kz сайты Knowable сайтына шыққан зерттеудің ықшамдалған нұсқасын қазақ тілінде ұсынып отыр.
Клеткалар қалай өледі?
Клетка өлімінің әртүрлі түрлері бар, бірақ оларды екі негізгі категорияға бөлуге болады: кездейсоқ өлім (некроз) және бағдарламаланған өлім (апоптоз). Некроз – бұл клетка кездейсоқ зақымданғанда немесе оттегінің жетіспеушілігінен өлгенде орын алады. Бұл процесс клетканың ісінуіне және жарылуына әкеледі, нәтижесінде ағзада қабыну процестері пайда болады. Мысалы, гангрена кезінде клеткалар қан жеткіліксіздігінен шіріп, инфекцияларға алып келеді.
Апоптоз – клеткалардың өлуінің "таза" және бақыланатын түрі. Бұл процесс барысында клетка өзінің құрылымын біртіндеп ыдыратады және басқа клеткалар осы қалдықтарды сіңіріп, ағзаны тазалайды. Бұл процесс әсіресе дамып келе жатқан ұрықтарда маңызды рөл атқарады, мысалы, апоптоз арқылы эмбриондық даму кезінде саусақтар арасындағы мембраналық клеткалар жойылады, бұл саусақтардың дұрыс қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жаңа клеткалық өлім түрлері
Ғылымның дамуы жаңа клеткалық өлім түрлерін анықтауға әкелді. Мысалы, некроптоз және пироптоз сияқты түрлер иммундық жүйеге әсер етеді. Бұл процестер барысында клеткалар инфекция жұқтырған кезде өздерін құрбан етеді. Бұл клеткалар өлмес бұрын иммундық жүйеге сигнал жіберіп, басқа клеткаларды ескерту арқылы қорғау механизмін іске қосады. Бұл әсіресе вирустар мен бактерияларға қарсы күресте маңызды.
PANoptosis – бұл апоптоз, некроптоз және пироптоз элементтерін біріктіретін гибридтік өлім түрі. Бұл процесс негізінен қатерлі ісіктер немесе қатты қабыну кезінде байқалады. PANoptosis арқылы клеткалар ерекше ақуыз кешендерін пайдаланып, иммундық жүйеге өздерін құрбан етіп, аурулармен күресуге мүмкіндік береді.
Қатерлі ісіктерге қарсы жаңа әдістер
Ғалымдар қатерлі ісік клеткаларына қарсы күресудің жаңа жолдарын зерттеуде. Мысалы, купроптоз және ферроптоз сияқты процестер металдардың рак клеткаларын жоюға қалай әсер ететінін зерттейді. Мысалы, мыс және темір қатерлі ісік клеткаларын өлтіруде маңызды рөл атқара алады. Бұл жаңалықтар ракпен күресудің жаңа әдістерін жасауға мүмкіндік береді.
Энтоз: Клеткалардың бір-бірін жұтуы
Энтоз – бұл ерекше клеткалық өлім түрі, онда бір клетка екіншісін жұтады. Бұл процесс раковый клеткаларды зерттеу барысында байқалған. Клетка басқа клетканың ішіне еніп, сол жерде өліп, басқа клетка оны қорытады. Энтоз кейбір жағдайларда раковый клеткаларға иммундық жүйеден немесе емдеу препараттарынан уақытша жасырынуға мүмкіндік береді.
Клеткалық өлімнің күрделі механизмдері медицина мен биология салаларында үлкен жаңалықтар әкелуде. Бұл процестерді зерттеу аурулармен күресудің жаңа әдістерін жасауға мүмкіндік береді, соның ішінде рак, инфекциялар және аутоиммундық аурулармен күресу үшін қолданылатын терапиялар. Клеткалар өздерінің тіршілік ету барысында күрделі механизмдер арқылы әрекет етеді, және олардың өлімі өмірдің ажырамас бөлігі екенін көрсетеді.